کربلا تا نیمه دوم قرن سوم هجری تحت سیطره امویان بود. سپس خلفای بنى العباس بر آن مسلط شدند؛ اما پس از مدتی کوتاه جنبش علمی و ادبی در این شهر رخ داد؛ به طوری که علما و ادیبان را در آغوش پرمهر و محبت خود گرفت و پرورش داد. چرا چنین نباشد و حال آنکه کربلا قبله امید عالم اسلام است که تشنگان علـوم و معارف اسلامی از سرچشمه زلال آن سیرابخواهند شد.
در میانه های قرن سوم هجری پس از کشته شدن متوکل عباسی در عهـد منتصـر، بسیاری از سادات علوی به کربلا آمدند و در جوار جد بزرگوار خود امام حسین سکنا گزیدند و امور حفاظت حرم های مطهر حسینی و عباسی را به عهده گرفتند.
تا اینکه در قرن چهارم هجری و در حکومت آل بویه بسیاری از سادات که از نسل امام موسی کاظم بودند و همچنین بسیاری از طلاب علوم دینی از دور و نزدیک به آن شهر مقدس مهاجرت کردند در نتیجه علم و دانش در کربلا از جایگاه مهمی برخوردار شد؛ به گونه ای که اهل فضل و ادب مجالس بیشماری در آن شهر برپا می کردند؛ آن چنان که باعث تعجب و شگفت همگان شده بود.
بدینسان کربلا براثر نبوغ عالم بزرگ و محدث شهیر حمید بن زیاد «نینوی» از آن زمان تاکنون ریاست علمی را دارا بوده است. این عالم بزرگ منسوب به روستایی به نام نینوا است که کنار نهر علقمه قرارداشته و پژوهشگران و مورخان گفته اند که کربلا در ابتدای قرن سوم هجری سرشار از کپر و سیاه چادرهایی بوده است و مسلمانانی که برای زیارت حرم حسینی می آمدند به منظور نگهداری خود از تابش آفتاب و گرمای شدید به آنها پناه میبردند تا اینکه اوایل قرن چهارم هجری و در دوره آل بویه کربلا به شهر تبدیل شد که آن خاندان، در ساخت و ساز و توسعه دادن این شهر مقدس و زنده کردن تمدن اهل بیت و تشویق و ترغیب مردم به فعالیتهای علمی و فکری بسیار کوشیدند.
در روستای آباد نینوا و در مجاورت حائر و بارگاه حسینی این مولود مبارک به دنیا آمد که با تولدش نور امید در دلهای مردم جامعه پرتوافکن شد و سبب استحکام ایمان مردم گردید وی برای ایجاد پایگاهی علمی در کربلا از هیچ پشتیبانی و کمکی کوتاهی نمی کرد حمید بن زیاد در محیط های علمی و فرهنگی آوازه ای بسیار داشت. وی تشنه اذان گفتن با صدای بلند بود. او از علمای برجسته و محققان و راویان حدیث در عصر خود بود.
سید محسن امین در اعیان الشیعه میگوید: حمید بن زیاد فرزند حماد فرزند هواز دهقان (ابوالقاسم) از اهل نینوا بود که سال ۳۱۰ ه.ق در گذشت در حاشیه خلاصه تألیف شهید ثانی، به خط سید بن طاووس در کتاب نجاشی سال وفات او را ۳۲۰ هـ .ق می نویسد.
شیخ طوسی در «فهرست» می گوید:
حمید ابن زیاد از اهل نینوا بوده که روستایی جنب حائر حسینی است.بر ساکنین او سلام باد وی شخصیتی مورد وثوق و دارای تصنیف های بسیار است که بیشترین آنها از اصول روایت شده اند.همچنین اوتالیف های بسیار دیگری به تعداد همان کتب اصول داد.
وی می فرماید:
احمد فرزند عبدون از ابی طالب انباری از حمید و عده ای از اصحاب ما از قول ابی المفضل درباره او و کتاب هایش و روایاتش به من خبر دادند همچنین احمد فرزند عبدون از قول ابوالقاسم علی کاتب درباره حمید به من خبر داد» و در رجال خود بین کسانی که از آنها روایت نکرده اند، او را نام می برد.
سپس گفته: ابن حبشی فرزند قونی فرزند محمد حمید فرزند زیاد از اهل نینوا که قریه ای است کنار حائر ـ که بر ساکن او سلام باد ـ عالمی جلیل با وسعت علم، دارای تصنیف های بسیار است که تعدادی از کتابهای او را در فهرست خود آورده ایم و نجاشی گفته: حمیــد بـن زیاد فرزند حماد فرزند زیاد دهقان (ابوالقاسم) ساکن سوراء .بود. سپس به نینوا کـه قریه ای جنب حائر است ـ که سلام بر ساکن او باد ـ نقل مکان کرد. وی ثقه و آگاه بوده که روایات را شنیده و نوشته و تصنیف کرده است
از آثار حمید بن زیاد میتوان به کتابهای زیر اشاره کرد:
الجامع في انواع الشرايع
الخمس
الدعاء
الرجال
من روى عن الصادق
الفرائض
الدلائل
ذم من خالف الحق واهله
فضل العلم و العلماء
الثلاث والاربع
النوادر (که کتابی بزرگ است)
شیخ طوسی در قسمت اول کتاب خلاصه میگوید «حمید زیاد از اهل نینوا ثقه عالم جلیل ، دارای علمی وسیع و صاحب تصنیف های بسیار است. » سپس می گوید: دلیلی که وی نزد من وجاهت ،دارد این است که وقتی روایتی را که تعارضی در آن وجود ندارد نقل میکند و این مورد قبول من است».
شهید ثانی در «حاشیه» می فرماید: وجهی برای ذکر او در این قسم معقود مانند آن نیست؛ ولیکن مصنف جماعتی را در آن این چنین ذکر می کند و من جواب میدهم به اینکه قسم اول معقود برای کسی است که روایت او را قبول کند.
مامقانی در رجال خود شرح حال کاملی از وی و تعداد شاگردان و آثار او آورده است علمای بزرگ از محضر درس او استفاده کردند؛ مانند:
حسین فرزند علی فرزند سفیان (سفین)
ابوالفضل شیبانی که سال ۳۱۰ هـ .ق از ایشان اجازه اجتهاد گرفت
ابوالحسن علی فرزند حاتم که سال ۳۰۶ هـ .ق از آن استاد اجازه اجتهاد گرفت
احمد فرزند جعفر فرزند سفیان
حمید بن زیاد، استاد شیخ کلینی بوده و کلینی از استاد خویش روایت نقل کرده؛ چنان که آن استاد مؤسس حوزه علمی کربلا بوده است. قبر آن مرحوم در حرم مطهر حسین علیه السلام نامعلوم است.
منبع: کتاب شهدای کربلا و مشاهیر به خاک سپردگان حرم حسینی
تالیف: حمید مجید هَدّو و سامی جواد کاظم
ترجم و تحقیق: مهندس بهادر کاوسی فر
