زُبَیْده بنت جعفر (۷۶۶–۸۳۱م)، همچنین معروف به زبیدهٔ هاشمیّه (نسب: زبیده بنت جعفر بن منصور) دخترعمو، دختر خاله و همسر هارون‌الرشید و مادر امین بود. وی در کنار خاله-مادرشوهر خود، خیزران، یکی از تواناترین و زیرک‌ترین زنان عصر خود بود.[۱]
نامش «أمة العزیز» بود اما به «زبیده» مشهور شد. گویند پدربزرگش منصور او را برای سفیدرویی، زیبائی و تابناکی که همچون خاله خود خیزران بود، «زبیده» نامید. عین زبیده در مکه به او منسوب است او بدستور خیزران به همسری پسر محبوبش هارون درآمد که دوست بچگی او بود. پس از مرگ هارون‌الرشید و قتل پسرش امین، مردان مأمون او را آزار دادند، سپس زبیده به مأمون شکایت‌نامه‌ای نگاشت و مأمون او را اکرام کرد و در دارالخلافه اسکان داد و جایگاه و مقام مادر خود را به او داد.زبیده بسیار به حجاج رسیدگی می‌کرد و بناهایی در راهِ حج بدستور او ساخته می‌شد. او را باتقوا، پرهیزکار و نیکوکار توصیف کرده‌اند. ۱۰۰ ندیمهٔ حافظ قرآن داشت. اخبار و حکایت‌های بسیاری از او در کتابهای ادبیات عربی و فارسی موجود است. نشست‌های حفظ و قرائت قرآن در محافل ادبی نزد او برگزار می‌شد و نویسندگان و تاریخنگاران، زمزمهٔ کنیزان زبیده را که قرآن تلاوت می‌کردند، به صدای زنبورها تشبیه کرده‌اند.[۲]
اقدامات عمرانى زبیده، در سفر حج از عراق تا حجاز بسیار فراوان بوده و در متون جغرافیایى از آن یاد شده است.۳
ابن جبیر در سفر خود، برکهها، چاهها و ابنیهاى که به زبیده منسوب است یا وى شخصا دستور ساخت آنان را داده در فاصله راه بغداد تا عرفات در مکه مشاهده کرده و مىگوید این آثار هنوز تا زمان وى مورد استفاده بوده است.۴
سفر حج زبیده براى مردم حوزهى عراق تا حجاز باید خیلى پرمنفعت بوده باشد. وى بسیارى از اموال و ثروتش را در ایجاد بناهاى عام المنفعه صرف کرد. همچنین روایت شده، هنگام مسافرت هارون و زبیده به مکه، ایشان خانهى ارقم، صحابه بزرگ پیامبر و خانهاى که محل تولد پیامبر اکرم (ص) بود، خریدارى و به مسجدالحرام ملحق کردند.۵
زبیده، علاوه بر توجه به شعر و ادب به علم و دانش هم علاقه داشت. در این زمینه روایتى البته نه مستند به متون و منابع کهن نقل شده است که در محضر زبیده، علما و دانشمندان و فقهاء مورد توجه بوده اند.که از کمک مالى زبیده، همسر هارون الرشید برخوردار بوده اند.۶
از دیگر علما و دانشمندان که مورد توجه و لطف زبیده بوده اند، جبرائیل بن بختیشوع، طبیب دربار عباسیان است که با نظر زبیده از بیتالمال، پنجاه هزار درهم حقوق مىگرفته است.۷
سرانجام زبیده، در جمادى الاولى سال (216ه) قمرى در سن 69 سالگى در بغداد درگذشت.139 تاریخ درگذشت وى به اختلاف سال (215ه) و به غلط (210ه) ثبت شده است.۸
مسلم (سلم) بن عمرو عمرو الخاسر الخاسر، شاعر بصرى مرثیهاى در فقدان او سرود.۹
احتمالاً زبیده در بغداد به خاک سپرده شد. کحاله وقتى دربارهى مسجد شیخ معروف کرخى در کنار مسجد زبیده، صحبت مىکند، آن را بناى محکمى مىداند که در جانب سور غربى بغداد قرار گرفته است و زبیدیه نام دارد و بیان مىدارد این بنا در اثر تخریب و... فقط مقبره و گنبدش بر جاى مانده است.۱۰
این بنا در تاریخ هنر، به مقبرهى زبیده معروف و منسوب است، لکن نام کنونى بنا معروف به مقبرهى زمرد خاتون، همسر خلیفه مستضى عباسى مىباشد.۱۱
ظاهرا این بانو بعدها در محل مدفن زبیده به خاک سپرده شد. طبق این روایات، اخبارى که مقبرهى زبیده را در شهر موصل مىدانند غلط است. این بنا هم اکنون مزین به گنبد مخروطى زیبایى است.۱۲
یاد زبیده در مجالس علم و ادب همواره زنده بود و حکایات عطایاى بىشمار او و گفتارها و اشعار و تعابیر وى، فصول جالب توجهى را در منابع تاریخ و ادب به خود اختصاص داده است. اقدامات عمرانى و اصلاحات و بناهاى عام المنفعه منسوب به او در تاریخ شهرتى عجیب برایش به یادگار گذاشت.
منابع
۱)دارالعلم للملایین ص ۹۴
۲)دارالعلم للملایین ص ۲۱۹
۳). مستوفى، همان، ص 166
۴). ابن جبیر، رحله، ص 150 ـ 185.
۵). قره چانلو، همان، ص 187.
۶). غنیمه، تاریخ دانشگاههاى بزرگ اسلامى، ص 199.
۷). قفطى، تاریخ الحکماء، ص 198.
۸). قدریه، همان، ص 219 ـ 220.
۹). ابن تغرى بردى، النجوم الزاهره، ج 2، ص 213؛ ابن کثیر، همان، ج 10، ص 271؛ یافعى، مراةالجنان، ج 2، ص 47.
۱۰). کحاله، همان، ج 2، ص 29.
۱۱). همان، ص 28.
۱۲). الحدیثى، القباب المخروطیه، ص 27، 28، 29.
نویسنده و گرد اورنده: زهرا نجفقلویی
