بازخوانی تاریخی ساخت وساز حرم امامین عسکریین علیهم السلام در سامراء

مرکز پژوهش‌ها و نشر آثار ستاد بازسازی عتبات عالیات: چه گذشته است بر این شهر؟ وحشت از نامش، رعب از کوچه¬هایش و ترس از واژه واژه داستان¬سرا¬یانش عیان است. «سُرَّ مَن رَأی» را چه کردند که به‌جای لبخند بر چهره هر بازدیدکننده، نامش چروکِ تدبیر و تردید در رفتن و ماندن را بر صورت مهمانِ خانه سه امام شیعه می¬نشاند. چه سام بن نوح بانی این شهر باشد و چه شاپور ذوالاکتاف آن را ساخته باشد، چه آن را راهِ عبور شام و چه محل حساب و پرداخت مالیات به ساسانیان بدانیم، این شهر در میانِ منطقه التیرهان از سال ۳۹۳ قمری با همین لفظ خوانده شده است؛ «سامرا». همان پایتخت ۵۵ ساله¬ای که معتصم آن را ساخت و آباد کرد و با رفتن المعتضدبالله و آمدن ترکان «ساء من رأی» شد و در و دیوارش افسون. همان خاکی که هنوز هر منتظِری با امیدی در دل جا پایِ ردِ قدم¬های منتظَرَش می¬گذارد و بر غربتش اشک می¬ریزد.
*خیلی دور خیلی نزدیک
در کرانه شرقی رود دجله، در میان راه بغداد-تکریت یعنی حدفاصل قریه کرخ فیروز یا کرخ جدا در شمال و قریه مطیره در جنوب شهر را می¬بینی. امروز مرکز استان صلاح¬الدین، شهر تکریت است که ۱۲۰ کیلومتر با بغداد فاصله دارد و شمار مردمان آن در سال ۲۰۰۳ به ۱.۶۴۶.۵۰۰ نفر می¬رسد که تمامی از اهل سنت¬اند. گورستان پنج‌هزارساله شهر تاریخ آن را به‌پیش از مسیحیت بازمی¬گرداند و گمان¬ها تاریخ آن را به اشکانیان و ساسانیان می¬رساند. گروهی آن را «شام راه» یعنی راه عبور شام، عده¬ای آن را «ساء مرّه» به معنای محل حساب برای پرداخت مالیات ساسانیان و بیشتر مردم آن را از زمان معتصم «سر من رآه» (هر که آن را ببیند شاد می¬شود) خوانده¬اند. سعد بن ابی¬وقاص، سامرا را همراه دیگر شهر‌های عراق در سال ۱۴ ه. ق. فتح کرد و منصور و هارون در آبادانی آن کوشیدند؛ اما تا دوران معتصم از آن در منابع سخنی نیست. (عتبات عالیات عراق، اصغر قائدان، ص ۱۹۴) داستان این بود که حضور نظامیان و دیوانیان ترک در بغداد مردم را آزار می¬داد و معتصم در جست¬وجوی محلی برای اقامت آن‌ها سامرا را در سال ۲۲۱ ه. ق. ساخت و آن را پایتخت خلافت عباسی اعلام کرد و دیواری آجری در اطراف شهر، قصر، بازار، کاروانسرا و مسجدی را بنا کرد. به دستور او سربازانش کاخ¬هایی را در غرب دجله ساختند. تا سال ۲۷۶ ه. ق. در این شهر هفت خلیفه حکومت کردند و شانزدهمین خلیفه عباسی به دلیل سلطه ترکان شهر را ترک کرد و به بغداد بازگشت. ازاین‌رو، شهر رو به ویرانی گذاشت و از «سر من رأی» به «ساء من رأی» تغییر شهرت داد.
*خانه پدری
هرچند مناره ملویه¬ای که متوکل در مسجد جامع ساخت، با طرحی دایره¬وار و پلکانی در بیرون که احتمالاً از مناره شهر گور در فیروزآباد فارس اقتباس شده است، نماد شهر و شهر قدیم با آن در فهرست میراث جهانی ثبت شده است، اما شهرت سامرا به وجود مرقد امامین عسکریین (علیهماالسلام) است. امام علی بن محمد الهادی (علیه¬السلام) در رجب سال ۲۱۴ ه. ق. به‌اجبار متوکل از مدینه به سامرا آمد و منزلش در شارع ابواحمد را از فردی نصرانی خرید. خانه در حلقه پادگان¬های نظامی و در محله عسکر بود. ظاهراً تمام صحن امروز متعلق به منزل امام هادی (علیه¬السلام) بوده است و ایشان ۲۹ ماه زیر نظر متوکل، مستعین و معتز در آن ساکن بودند و با دستور خلیفه مسموم و شهید شد. امام هادی (علیه¬السلام) در وسط حیاط خانه دفن شدند و امام حسن بن علی العسکری (علیه¬السلام) نیز همانند پدر مسموم و شهید شدند و در کنار پدر و در منزل پدری دفن شدند. در جوار مزار این دو امام همام (علیهماالسلام) نیز نرجس خاتون، مادر امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و حکیمه خاتون، خواهر امام هادی (علیه¬السلام) نیز به خاک سپرده شده‌اند. روی تمامی این قبور صندوقچه¬هایی قرار دارد و همه درون ضریح واحدی جای داده شده¬اند. به‌علاوه، امروز خانه پدری حضرت صاحب¬الامر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مدفن ۲۲ تن از امام¬زادگان و اعضای خانواده امام است. عمو‌های امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، سوسن خاتون، مادر امام عسکرى (علیه¬السلام) و نیز دو نفر از نوادگان امام موسی بن جعفر (علیه¬السلام) مشهور به ابراهیم و محمد (متولیان اولیه بقعه مطهر) در پای قبور مطهر مدفون هستند و ۱۷ نفر دیگر در رواق باب¬المراد و باب¬المهدی به خاک سپرده شده-اند.
*آجر به آجر «منزل امید»
سه امام معصوم (علیهم¬السلام) از ۲۳۲ تا ۲۶۰ ه. ق. در محل امروزی حرم زندگی کرده¬اند. شیعیان در آغاز در ﺳﺎل ۲۸۹ ه. ق. برای زیارت قبور ﭘﻨﺠﺮه¬هایی را نصب کردند. ساخت محل زندگی و مدفن دو امام شیعه در شهری با اکثریت اهل سنت سامرا امروز عجیب و دشوار به نظر می¬رسد؛ اما برای آجر به آجر آن مریدان ائمه (علیهم¬السلام) سال¬های سال تلاش کرده¬اند. در ﺳﺎل ۳۳۲ ه. ق. اﻣﯿﺮ ﺣﻤﺪاﻧﯽ ﺣﺴﻦ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪوﻟﻪ (ﺣﺎﮐﻢ ﻣﻮﺻﻞ) ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﻨﺒﺪ را ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد. ناصرالدوله حمدانی هم در سال ۳۳۳ ه. ق. بنای مرقد را ساخت و قبه-ای برای حرم بنا کرد؛ روی صندوق قبر پوشش قیمتی قرار داد؛ اطراف شهر دیوار کشید و خانه¬هایی را برای زائران حوالی حرم آماده کرد. ﺑﻨﺎی ﻣﺰارﮔﻮن بعدی را در ﺳﺎل ۳۳۷ ه. ق. اﻣﯿﺮ آل¬ﺑﻮﯾﻪ ﻣﻌﺰاﻟﺪوﻟﻪ برپا کرد. ﻓﻨﺎﺧﺴﺮو دﯾﻠﻤﯽ هم در سال ۳۶۸ ه. ق. ﺻﺤﻦ را ﺗﻮﺳﻌﻪ داد. آتشی در خانه افتاد و پس‌ازآن، اﻣﯿﺮارﺳﻼن از ﻣﻤﺎﻟﯿﮏ آل‌ﺑﻮﯾﻪ در ﺳﺎل ۴۰۷ ه. ق. ﮔﻨﺒﺪ را اﺻﻼح و ﺗﻌﻤﯿﺮ کرد و در ﺳﺎل ۴۴۵ ه. ق. دو ﺿﺮﯾﺢ برای قبور تهیه و نصب کرد. تعمیر و مرمت ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﻠﺤﻘﺎت ﺣﺮم را اﻣﯿﺮ ﺑﺮﮐﯿﺎرق ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ در ﺳﺎل ۴۹۵ ه. ق. اﺟﺮا ﮐﺮد و اﻟﻨﺎﺻﺮ ﻟﺪﯾﻦ‌اﷲ ﻋﺒﺎﺳﯽ در ﺳﺎل ۶۰۶ ه. ق؛ و ﺳﭙﺲ ﻧﻮاده او المستنصر در ﺳﺎل ۶۴۰ ه. ق. با ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮔﻨﺒﺪ و ﺻﻨﺪوق ﻣﻀﺠﻊ اﻣﺎﻣﯿﻦ ﻋﺴﮑﺮﯾﯿﻦ (علیهما¬السلام) اﻗﺪام ﮐﺮدﻧﺪ.
فرمان مهم‌ترین ﺑﻨﺎی حرم امامین عسکریین (علیهما¬السلام) را ﺳﻠﻄﺎن اوﯾﺲ ﺟﻼﯾﺮی در ﺳﺎل ۷۵۰ ه. ق. برای اﺣﺪاث دوﺑﺎره ﮔﻨﺒﺪ و ﺗﺰئین حرم ﺻﺎدر ﮐﺮد. اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ۵۰۰ ﺳﺎل ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ؛ اما آتش‌سوزی بعدی در ﺳﺎل ۱۱۰۶ ه. ق. رخ داد و ﺑﻪ صندوق‌های ﻣﻀﺠﻊ اﻣﺎﻣﯿﻦ ﻋﺴﮑﺮﯾﯿﻦ (علیهما¬السلام) خسارت زد و ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن-ﺣﺴﯿﻦ ﺻﻔﻮی ﭘﯿﺶ از ﺳﺎل ۱۱۴۲ ه. ق. به ﺗﺮﻣﯿﻢ آن‌ها اهتمام کرد. کمتر از یک قرن طول کشید تا در ﺳﺎل ۱۲۰۰ ه. ق. ﺣﺎﮐﻢ ﺧﻮی، اﺣﻤﺪﺧﺎن دﻧﺒﻠﯽ و ﭘﺴﺮش ﺣﺴﯿﻦ، ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻧﻮﺳﺎزی و ﺑﺎزﺳﺎزی ﮔﺴﺘﺮده ﺣﺮم ﻋﺴﮑﺮﯾﯿﻦ (علیهما¬السلام) را آﻏﺎز ﮐﺮدﻧﺪ. بازسازی حرم ۲۵ ﺳﺎل ﻃﻮل کشید و در این کار ﻣﺒﻨﺎ، ﺗﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﺣﺮم ﻋﻠﻮی گذاشته ﺷﺪ و ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ در ﺻﺤﻦ و ﺳﺮداب اﯾﺠﺎد ﺷﺪ. ۸۰ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ و در ﭘﯽ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ اﻗﺪاﻣﺎت دوﻟﺖ اﯾﺮان و اﻋﻄﺎء ﻣﺠﻮز ﺗﺮﻣﯿﻢ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺣﺮم از ﺳﻮی دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ، ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﺗﻬﺮاﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻃﻼﮐﺎری ﮔﻨﺒﺪ، ﺗﻌﻮﯾﺾ ﺿﺮﯾﺢ، کاشی‌کاری ﮔﻨﺒﺪ و مناره‌ها را اﻧﺠﺎم داد و برای ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺣﺮم و ﺧﺪﻣﺎت-رﺳﺎﻧﯽ آن در ﻋﻬﺪ ﻣﻠﮑﯽ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ. ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﯾﺮاﻧﯽ و ﻋﺮاﻗﯽ ﺿﺮﯾﺢ ﻗﺪﯾﻤﯽ را در ﺳﺎل ۱۳۶۰ ه. ق. منتقل کردند و ﺿﺮﯾﺢ ﺟﺪﯾﺪ را در ﺳﺎل ۱۳۸۱ ه. ق. ﻧﺼﺐ کردند.
*نیم¬قرن غربت؛ یک دهه خدمت
۴۶ سال بعد از نصب ضریح امامین عسکریین (علیهماالسلام) و ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻌﺜﯽ، ﺳﺎﻣﺮا ﺑﻪ دلیل ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻫﺪف گروه‌های ﺳﻠﻔﯽ و ﺗﮑﻔﯿﺮی ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و گنبد حرم تخریب شد. نخست، چهارشنبه ۲۳ محرم ۱۴۲۷ ه. ق. (سوم اسفند ۱۳۸۴ ه. ش.) گنبد بنا که ﺑﺰرگ¬ﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺒﺪ ﺧﺸﺘﯽ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر می‌رفت، با پوشش آجری، طلاکاری آن و تزئینات کاشی‌کاری در دیوار‌ها به دلیل انفجار ۲۰۰ کیلو تی¬ان¬تی فروریخت و سپس در ۲۷ جمادی‌الاول ۱۴۲۸ ه. ق. (۲۳ خرداد ۱۳۸۶ ه. ش.) دومین انفجار در ساعت ۹ صبح رخ داد. در انفجار نخست، گلدسته سمت چپ حرم و در انفجار دوم، گلدسته سمت راست آن به‌طور کامل تخریب شد. بار سوم، در ۱۶ خرداد ۱۳۹۳ه. ش. داعش حمله دیگری را به شهر سامرا برای تخریب حرم امامین عسکریین (علیهماالسلام) برنامه¬ریزی کرد؛ اما این بار با مقاومت مردم و نیرو‌های عراقی و ایرانی آسیبی به حرم وارد نشد.
ستاد بازسازی عتبات کار را با آوارﺑﺮداری و ﺑﺎزﺳﺎزی ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﻀﺎﺟﻊ ﺷﺮﯾﻒ، ﺳﺎﺧﺖ ﺿﺮﯾﺢ، ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺳﺎزه و ﺑﻨﺎی ﮔﻨﺒﺪ آغاز کرد. سنگ¬کاری، مقرنس¬کاری، آیینه‌کاری، کاشی¬کاری، تهیه درب¬های چوبی و مطلا و هم-چنین صندوقچه خاتم برای مزار‌ها در کنار خدمات عمومی مانند راه¬اندازی کارخانه قالی¬شویی، احداث کارخانه موقت و دائم آب¬شیرین¬کن، ساخت نانوایی و احداث سرویس بهداشتی نیز ازجمله ۲۳ پروژه ستاد در سامرا بوده¬ است. اگرچه مشارکت ستاد در بازسازی سامرا از سال ۱۳۸۸ با همکاری در ساخت ضریح و تهیه چهار صندوقچه خاتم برای مزار‌های مطهر آغاز شد، اما اکنون مسئولیت توسعه حرم به ایران سپرده شده است. در این پروژه¬ها ستاد بازسازی اﺳﺘﺎن ﻓﺎرس به‌عنوان اﺳﺘﺎن ﻣﻌﯿﻦ و مجری ﺑﺎزوی اﻗﺪاﻣﺎت ﺳﺘﺎد ﻣﺮﮐﺰ بود. امروز متبرعین و دوستداران اهل‌بیت (علیهماالسلام) در استان‌های اصفهان، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی و زنجان به‌عنوان استان‌های معین فرصت مشارکت در توسعه حرم مطهر امامین عسکریین (علیهماالسلام) را دارند.
گنبد حرم سامرا با مساحت ۱۲۰۰ مترمربع به‌عنوان بزرگ¬ترین گنبد در اعتاب مقدسه با بیش از ۲۳ هزار خشت طلا ساخته شد و پس‌ازآن، ضریح، صندوقچه‌های قبور و درب¬های حرم با همت هنرمندان ایرانی به بهره‌برداری رسید. سرداب غیبت علاوه بر صحن و سرای خانه پدری امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به همت خادمان ستاد تاکنون مرمت شده و قرار است در طرح اولیه توسعه حرم سامرا شعاع ۳۰۰ متری حرم با همت خیرین از سراسر کشور و به‌ویژه استان‌های معین خریداری و ساخته شود تا ظرفیت و امکان حضور زائران بیش از گذشته فراهم شود.
این شهر در طول تاریخش همیشه عرصه نبرد و وحشت و ناامنی بوده است؛ از جنگ¬های ایران و روم زخم بر تن دارد و از حضور داعش نشان؛ اما در میان انفجار و خون و آتش، در هنگامه تاریخ و در آستانه قرن شمسی جدید قرار است ایرانیان در این بخش تاریخی سرزمین جدامانده از جغرافیایشان را آن¬گونه که «باید» جایی برای آرامش بسازند و بیارایند تا «شاید» رؤیای روزگار رونق سامرا را مانند گذشته به چشم ببینیم و فرصتی برای درک خانه امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بیابیم.
منابع:
- قائدان اصغر، عتبات عالیات عراق، چاپخانه مشعر، پاییز ۱۳۹۵.
- فقیه محمدمهدی. خامه¬یار احمد، زیارتگاه¬های عراق، مؤسسه فرهنگی و هنری مشعر، بهار ۱۳۹۵.
- موجانی سیدعلی، ﺑﺎزﺳﺎزی ﺗﺎرﯾﺦ فراموش‌شده ﻋﺘﺒﺎت ﻋﺎﻟﯿﺎت، ﺗﻬﺮان: اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺠﻤﻊ ﺟﻬﺎﻧﯽ اهل‌بیت، ۱۳۸۹.
- ﻣﻮﺟﺎﻧﯽ سیدعلی، ﻋﺘﺒﺎت ﻋﺎﻟﯿﺎت ﻋﺮش درﺟﺎت، ﺗﻬﺮان: اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺠﻤﻊ ﺟﻬﺎﻧﯽ اهل‌بیت، ۱۳۹۱.
- کاظمی علی¬اکبر و ﻫﻤﮑﺎران، نشان ارادت، تهران: ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و رواﺑﻂ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﺘﺎد ﺑﺎزﺳﺎزی ﻋﺘﺒﺎت ﻋﺎﻟﯿﺎت ۱۳۹۵.